جان پناه چیست و انواع آن کدامند؟
جان پناه واژه‌ای است که بسته به زمینه بحث می‌تواند معنی متفاوت داشته باشد. برای نیروهای نظامی و ارتش جان پناه سنگر است و برای بی‌خانمان‌ها، گرم‌خانه جان پناه است. اما در این مقاله برای ما جان پناه دیوار یا حفاظی است نسبتاً کوتاه که در لبه بام‌ها، روف‌گاردن‌ها، بالکن‌ها، لبه استخرها، تراس‌ها و خلاصه هر جایی از بناها که احتمال سقوط و آسیب وجود داشته باشد، ساخته یا نصب می‌شود. البته گاهی در برخی مقاله‌ها هندریل یا دست‌انداز هم به‌عنوان مترادف واژه جان پناه استفاده می‌شود؛ ولی در استانداردها و قوانین و مقررات بیشتر همان واژه جان پناه بکار برده می‌شود.
در این صفحه از جانپناه با موارد زیر آشنا خواهید شد:
یک جان پناه بر مبنای اهداف مختلف طراحی و اجرا می‌شود، این هدف می‌تواند یکی از این موارد یا ترکیبی از این موارد باشد:
- ایجاد امنیت (جان پناه‌های بتنی و فولادی قوی یا دیوارچینی لبه بام‌ها)،
- اعمال زیبایی و مدرنیته در ظاهر بناها و تأثیر بر جلوه‌های بصری (جان پناه‌های شیشه‌ای، چوبی منبت شده یا طراحی‌های آجری و بلوک‌های ساختمانی)،
- جلوگیری از تأثیر مستقیم وزش باد و تابش خورشید (جان پناه‌های منفذدار)،
- ایجاد فضای خصوصی کامل (جان پناه‌های مسدودکننده دید مستقیم)،
- تکمیل تفکیک بناها و زمین‌ها (دیوارکشی و حصارکشی همراه با نرده‌های مکمل)
- ایجاد محیطی گرم و صمیمی برای نوشیدن یک فنجان چای در یک تراس روبروی یک چشم‌انداز (جان پناه شیشه‌ای یا چوبی ظریف)
ولی در نهایت هدف اصلی از ایجاد یک جان پناه، ایجاد یک تکیه‌گاه محصورکننده و ایمنی‌بخش است.
انواع جان پناه از نظر تفاوت در طراحی
ارتفاع از سطح بنا، میزان بار وارد بر سازه و مقدار ریسک تعریف شده از عوامل مؤثر در طراحی انواع جان پناه است.
- ارتفاع جان پناه از سطح بنا
معمولاً میزان ارتفاع یک جان پناه با توجه به هدف ایجاد آن در نظر گرفته می‌شود. برای ایجاد جان پناه جهت تأمین حریم خصوصی از ارتفاع بلندتر از میدان دید استفاده می‌شود. درحالی‌که به‌منظور تأمین امنیت در یک تراس یا بالکن، جان پناه با ارتفاع متوسط و کوتاه‌تر از میدان دید طراحی و اجرا می‌شود.
- میزان مقاومت در برابر فشار وارده
حساسیت مکان اجرای یک جان پناه مخصوصاً در نقاط مرتفع یا لبه پل‌های بلند روی دره‌های مرتفع یا رودهای بزرگ سبب طراحی و اجرای انواع خاصی از جان پناه است. در این نقاط جان پناه متناسب با میزان ریسک فشار و برخورد جسم سقوط کننده طراحی می‌شود. مثلاً تحمل فشار برخورد یک اتومبیل که از کنترل خارج شده است توسط جان پناه لبه پل با فشار وارده از جسم یک فرد بر جان پناه لبه کشتی تفریحی متفاوت است.
- دفنی یا روکار بودن جان پناه
از فاکتورهای مؤثر در ایجاد تفاوت در طراحی و اجرای جان پناه روکار یا دفنی بودن جان پناه است. معمولاً در محل‌هایی که هدف از طراحی و ایجاد جان پناه طول عمر، ثبات و استحکام بیشتر است از جان پناه‌های دفنی یا توکار استفاده می‌شود. ولی در مکان‌هایی که زیبایی، سهولت نظافت سطوح و مسائل بهداشتی و نیز انعطاف‌پذیری در برابر تغییرات از اهمیت بالاتری برخوردار است از اجرای روکار استفاده می‌شود.
انواع جان پناه از نظر تفاوت در محل اجرا
جان پناه صرفاً بر لبه بام ایجاد نمی‌شود؛ بلکه بر اساس نیاز محل اجرای آن متفاوت است. جان پناه در اماکن زیر با اهداف مختلف طراحی و اجرا می‌شود.
- بالکن
- پشت‌بام
- کنار راه‌پله
- حاشیه دیوار حائل
- اطراف جوانب آب (سطح‌هایی که نزدیک به آب هستند مثل: سد، رودخانه، دریا و ….)
- در طبقات بالایی کشتی‌های بزرگ و مرتفع
- لبه پل‌ها
- اطراف پارک‌ها و مکان‌های بازی کودکان
انواع جان پناه از نظر تفاوت در مصالح
جان پناه را با توجه به اینکه در کدام جغرافیا قرار است طراحی و اجرا شود، معمولاً از نوع مصالح مناسب همان منطقه جغرافیایی ایجاد می‌کنند. مثلاً در مازندران و گیلان از مصالح با پایه چوب که هم فراوان‌تر است و هم زنگ نمی‌زند می‌سازند، در حالی که در یزد از خشت و گل استفاده می کنند. در واقع تفاوت در مصالح کاربردی برای جان پناه موجب طراحی و تولید انواع جان پناه‌های ساده و مرکب می شود.
- جان پناه ساده که فقط از یک نوع مصالح تولید می‌شوند. جان پناه چوبی، جان پناه بتنی، جان پناه با نرده آهنی و فولادی
- جان پناه مرکب که غالباً ترکیبی از مصالح مختلف است مثل ترکیب شیشه سکوریت و فولاد یا استیل و ترکیب بتن و آهن و ساختن بتن مسلح یا ترکیب آجر یا بلوک‌های بنایی و ملاط سیمان یا گچ.
انواع جان پناه از نظر تفاوت در کاربری
جان پناه را بر اساس هدف ایجاد نیز می‌توان به انواع مختلف تقسیم کرد
- طراحی با هدف زیبایی در نمای ساختمان
- طراحی با هدف پیشگیری از سقوط کاربر
- طراحی با هدف جلوگیری از نفوذ رطوبت به سقف بنا
- طراحی با هدف ایجاد حریم امن خصوصی
انواع جان پناه از نظر تفاوت در نحوه اجرا
نحوه اجرا از دیگر فاکتورهای مهم در ایجاد تفاوت در انواع جان پناه است.
- جان پناه یک‌پارچه
این نوع جان پناه به‌صورت یک دیوار یک‌پارچه مثلاً بر لبه یک بام طراحی و اجرا می‌شود. البته در برخی موارد دیوار چینی هم می‌گویند. در واقع این جانپناه نوعی مانع کامل بین دو سوی خود است. برای ایجاد حداکثر حریم خصوصی و البته تأمین ایمنی بالا مناسب است. برخی موارد از این نوع جان پناه به بادبند نیز تعبیر می‌کنند.
- جان پناه منفذدار
این نوع از جان پناه‌ها در بدنه خود دارای منافذ با ابعاد مختلف هستند. البته حریم شخصی کامل را ارائه نمی‌کنند بلکه همراه با ایجاد ایمنی، امکان عبور نور و گردش جریان هوا و نیز زیبایی و تنوع در نمای بنا را ایجاد می‌کنند.
- جان پناه نرده‌ای
جان پناه نرده‌ای معمولاً از جنس آهن یا چوب ساخته می‌شود. این نوع جان پناه گاهی به‌صورت مستقل و گاهی هم به‌عنوان مکمل جان پناه بتونی برای افزایش ارتفاع و گاهی هم بین قطعات بتونی به‌منظور زیباسازی طراحی و اجرا می‌شوند. جان پناه نرده‌ای معمولاً حریم خصوصی ایجاد نمی‌کند. این نوع جان پناه جلوی وزش باد یا تابش خورشید را نیز به طور کامل نمی‌گیرد و سایه کامل ایجاد نمی‌کند. معمولاً از انواع دیگر ارزان‌تر تمام می‌شود.
- جان پناه گسترش‌یافته
این نوع جان پناه معمولاً در طبقات بالاتر از سطح زمین و مابین طبقات طراحی و اجرا می‌شوند. در این مدل علاوه بر ایجاد ایمنی در طبقه‌ای که جان پناه اجرا می‌شود، برای طبقات پایین‌تر نیز ایمنی ایجاد می‌کند. مخصوصاً در کنترل سقوط وسایل و قطعات خطرناک به طبقات پایین‌تر مؤثر است. طراحی و اجرای این نوع جان پناه پیچیده‌تر است. در مکان‌هایی مثل استادیوم‌های ورزشی، برخی بناهای تاریخی، لبه پل‌های مرتفع و نیز مناطق توریستی این نوع از جان پناه طراحی و اجرا می‌شود. از اهداف اجرای این نوع می‌توان به افزایش زیبایی بنا، گسترش فضای سطح مرتفع و محافظت بیشتر از فضای زیرین اشاره کرد.
- جان پناه سرپوش‌دار
این نوع جان پناه در دو بخش بدنه اصلی و سرپوش یا پوشش جان پناه طراحی و اجرا می‌شود. در برخی مناطق جهت افزایش طول عمر و حفظ زیبایی بدنه اصلی جان پناه و کاهش اثرات مخرب باران و رطوبت، بخشی از سنگ، بتن یا فلز به‌عنوان سرپوش طراحی و به روی بدنه اصلی جان پناه نصب می‌شود.
